आषाढी एकादशीच्या शुभेच्छा

विठ्ठल रुक्मिणी बद्दलच्या ५ महत्त्वाच्या गोष्टी: आषाढी एकादशी निमित्त

आषाढी एकादशी साजरी करत असताना, पंढरपूरच्या लाडक्या विठ्ठलाविषयी काही रंजक गोष्टी जाणून घेऊया. बोलभिडूच्या एका व्हिडिओमध्ये विठ्ठलाच्या नावाच्या उगमापासून ते त्याच्या मूर्ती आणि मंदिर परंपरांच्या अद्वितीय पैलूंवर प्रकाश टाकण्यात आला आहे.

१. ‘विठ्ठल’ नावाचे विविध अर्थ

‘विठ्ठल’ हे नाव एक समृद्ध इतिहास घेऊन येते, त्याचे अनेक अर्थ आहेत:

दूरच्या जंगलातील देव: इतिहासकार वि. का. राजवाडे यांच्या मते, ‘विठ्ठल’ हे नाव ‘वित्थल’ या शब्दावरून आले असावे, ज्याचा अर्थ दूरच्या जंगलात राहणारा देव असा होतो
विष्णूचे रूप: संस्कृत विद्वान राघव भांडारकर यांचा असा विश्वास होता की हे नाव कन्नड शब्द ‘बित्ती’ पासून आले आहे, जे ‘विष्णू’चेच एक रूप आहे
धनगर समाजाचा देव: लोकसाहित्य अभ्यासक डॉ. रा. चिं. ढेरे यांनी असे मांडले की ‘विठ्ठल’ हा शब्द ‘इतल ब्रामल’ या धनगर समाजाने पूजलेल्या देवतांपासून आला असावा, जे विठ्ठलाचे धनगर समाजाच्या देवाशी असलेले नाते दर्शवते
कंबरेवर हात ठेवणारा: लोकसंस्कृती अभ्यासक विश्वनाथ खरे यांनी हा शब्द तमिळमधून शोधला आहे, जिथे ‘इतु’ म्हणजे “जो कंबरेवर हात ठेवतो,” जे विठ्ठलाच्या प्रतिष्ठित मुद्रेचे वर्णन करते.

२. विठ्ठलाच्या मूर्तीचे अद्वितीय दागिने

भगवान विठ्ठलाची मूर्ती खास दागिन्यांनी सजलेली आहे, प्रत्येकाची स्वतःची कथा आहे:

माशाची कुंडले (कानकुंडले): एका आख्यायिकेनुसार, विठ्ठलाने एका निष्ठावान कोळ्याकडून दोन मासे स्वीकारले आणि सर्व प्राण्यांमध्ये समानता दर्शवण्यासाठी ते कानात कुंडले म्हणून परिधान केले.
कौस्तुभ मणी: विठ्ठलाच्या गळ्यातील तेजस्वी कौस्तुभ मणी समुद्रमंथनानंतर सर्व देवता आणि संतांनी एकत्र येऊन विठ्ठलाला प्रेमाने अर्पण केला होता.

३. विठ्ठल आणि तिरुपती बालाजी यांच्यातील समानता

विशेष म्हणजे, भगवान विठ्ठल आणि तिरुपती बालाजी यांच्यात लक्षणीय समानता आहेत, दोघेही भगवान विष्णूचे रूप मानले जातात:

दोघेही थेट पौराणिक अवतारांशी संबंधित नसले तरी, दोघांचीही खूप पूजा केली जाते.
त्यांच्या नावांमध्ये एक समान धागा आहे: विठ्ठलाला कधीकधी बाळकृष्ण म्हणून संबोधले जाते, तर व्यंकटेश स्वामींना बालाजी म्हणून ओळखले जाते.
दोन्ही देवतांच्या कथांमध्ये असे म्हटले आहे की त्यांच्या पत्नी रुसल्या होत्या किंवा दुखावल्या होत्या, त्यामुळे भक्तांना पूर्ण आशीर्वाद मिळवण्यासाठी देवता आणि त्यांच्या पत्नी दोघांचेही दर्शन घ्यावे लागते.

४. रुक्मिणीच्या पूजेसाठी महिला पुजाऱ्यांची ऐतिहासिक नियुक्ती

२०१४ मध्ये विठ्ठल मंदिरात एक महत्त्वाचा बदल झाला. दीर्घकाळ चाललेल्या कायदेशीर लढाईनंतर, सरकारने मंदिराचे व्यवस्थापन ताब्यात घेतले, ज्यामुळे बडवे कुटुंबाचे वंशपरंपरागत हक्क संपुष्टात आले. या ऐतिहासिक निर्णयामुळे सर्व जाती-धर्मातील पुजारी, ज्यात महिलांचाही समावेश होता, त्यांची नियुक्ती झाली. इतिहासात प्रथमच, महिला पुजाऱ्यांनी देवी रुक्मिणीची पवित्र पूजा केली .

५. नामदेव पायरीची आख्यायिका

पंढरपूरच्या विठ्ठल मंदिराच्या मुख्य प्रवेशद्वारावरची पहिली पायरी ‘नामदेव पायरी’ म्हणून ओळखली जाते, जी संत नामदेवांच्या स्मरणार्थ आहे. विठ्ठलाचे एकनिष्ठ भक्त असलेले संत नामदेव यांनी १२७२ मध्ये याच ठिकाणी समाधी घेतली [००:०८:०९]. त्यांची शेवटची इच्छा होती की मंदिरात येणाऱ्या सर्व संत आणि भक्तांच्या पायांची धूळ त्यांच्या डोक्याला लागावी, जी त्यांची असीम नम्रता आणि भक्ती दर्शवते.

या रंजक गोष्टी विठ्ठलाभोवतीचा समृद्ध इतिहास, आध्यात्मिक महत्त्व आणि विकसित होत असलेल्या परंपरांवर प्रकाश टाकतात. सर्वांना आषाढी एकादशीच्या हार्दिक शुभेच्छा!