मातीच्या कुशीत जन्मलेली आशा
पावसाची चाहूल लागली की, महाराष्ट्राच्या मातीत एक हलकेप्रमाण बदल उमटतो. काळ्या मातीचे लाडके बाळ म्हणजे शेतकरी. त्याच्या आयुष्याची छोटीशी कथा, मातीशी ऐक्य साधणाऱ्या सर्वांच्या भावना जागवते. पण आजच्या काळात, आधुनिकतेच्या झगमगाटात, या मातीच्या लेकरांचे दु:ख, वेदना आणि झगडणं लोकांच्या दृष्टिपथातून दूर झालेय.
शेतकऱ्यांचे जीवन हे कायम धडपड, आशा-निराशांची लढाई, आणि निसर्गाशी अविरत संघर्ष यांचे मूर्त स्वरूप आहे. गावाकडच्या एका साध्या घरात जन्म घेऊन, विहिरीशी, रानात, कुरणात तारुण्य घडवत असतात ती शेतकरी कुटुंबे.
तुटलेल्या स्वप्नांची शेतजमीन
‘कठोर श्रमाला यशाचं फळ मिळतं’, असं आपण म्हणतो, पण शेतकऱ्यांच्या बाबतीत हा शेरा कितीदा खोटा ठरतो! कीती महिने-महिने आभाळाकडे डोळे लावून पाऊस येईल याची आस ठेवणं, शेतात दिवसरात्र राबणं, बियाणं टाकणं, खतं घालणं आणि पिकासाठी दररोज माळावर जीव ओतून काम करणं – हे त्यांच्या जीवनाचा अविभाज्य भाग. पण कित्येकदा निसर्गाचा लहरीपणा, अचानक येणारा दुष्काळ, उन्हाळ्यात कोरड पडणारा माळ किंवा पावसाळ्यातील आपत्ती म्हणून या साऱ्या कष्टांना ‘फळ’ मिळणं फारच दुरापास्त बनतं.
कर्जाचा फास: आजच्या शेतकऱ्याची शोकांतिका
शेतकरी कर्जाच्या विळख्यात कसा अडकतो? कारण त्याची प्रत्येक हंगामातली चिंता, बँकेतून घेतलेलं कर्ज, खते-बियाण्याचे वाढलेले दर, मजुरांची रोजची मजुरी, सिंचनासाठीची मोटर किंवा डिझेल आणि शेवटी खरीदी-विक्रीसाठी बाजाराची अनिश्चितता – हे सगळं त्याच्या मानगुटीवर असतं.
सारं कर्ज फेडायचं कसं, हे प्रश्न त्याच्या घरात दिवस-रात्र घुमत राहतात. वेळेवर पाऊस येला, पीक चांगलं आलं… तर कदाचित थोडीशी शांती, पण साधारणवेळी दरवाढ-भाववाढ, व्यापाऱ्यांच्या मनमानी दरामुळे त्याची फसवणूक होते. त्याच्या शेतमालाचा योग्य बाजारभाव मिळत नाही. इतके सगळे संकट असताना देखील तो मनाची शक्ती एकवटून पुन्हा पुन्हा पुन्हा वावरात उतरतो – आशेवर जगू पाहतो.
सिंचनाचा अभाव आणि पाण्याची टंचाई
आजही देशातील अनेक गावांतून पिण्यासाठी, सिंचनासाठीचं पाणी नाही. विहिरी कोरड्या, तलाव गाळाने भरलेले, आणि पावसाचा अंदाज बांधायला सुद्धा वेळ नाही. पिकांना जर पाणी मिळालं नाही, तर सारा हंगाम वाया जातो. पाण्यासाठी मैलोन मैल जाणं, बैल-गाडी किंवा ट्रॅक्टरवर टाकी लावणं, रात्रीच्या थंडीमध्ये मोटर सुरु करून पाणी शेतात घेऊन जाण्याचा प्रयत्न – हे सगळं एका शेतकऱ्याच्या कडक आयुष्याचं दैनंदिन वास्तव आहे.
बाजारपेठेतील अन्यायकारक व्यवहार
शेतकरी आपला माल घ्यून बाजारात जातो, पण तिथे देखील त्याला मर्जीप्रमाणे भाव दिला जात नाही. स्थानिक दलाल, व्यापारी यांच्या संगनमताने त्याला कमी भावावर विक्री करण्यास भाग पाडलं जातं. शेतमाल सडून जातो, पण सरकारचा भाव किंवा हमीभाव मिळत नाही; मग तो कधी कधी नाईलाजास्तव मलाच शेतात गाडतो किंवा जनावरांना खातो देतो.
आत्महत्या: न संपणाऱ्या वेदनेचं टोक
गेल्या काही वर्षांत महाराष्ट्रासारख्या राज्यात शेकडो शेतकऱ्यांनी कर्जबाजारीपणामुळे, पीक फेल्युअरमुळे, आणि आर्थिक टंचाईमुळे आत्महत्या केल्या. त्यांच्या मागे राहतं एक असहाय्य कुटुंब, वृद्ध आई-वडील, लहान पोरं, आणि रडणारी पत्नी. शेतकऱ्याची वेदना येथे संपत नाही, उलट त्याची छाया पुढच्या पिढ्यांवर असेपर्यंत राहते.
शिक्षण, आरोग्य आणि संधींचा अभाव
गावातल्या मुलांना सुरळीत शिक्षण मिळेल अशी सोय नाही. अनेक पिढ्या शिकांती वाढूही शकत नाहीत. शेतकरी आपल्या मुलांना शाळेत पाठवून थोडं चांगलं राहणीमान यावं, हे स्वप्न पाहतो. पण परिस्थिती तशी नाही. आरोग्याच्या सुविधाही नाहीत. एखादा अपघात, आजार झाला तर दवाखान्यापर्यंत जाण्यासाठी मोठी धावपळ आणि खर्च.
कुटुंबातील तुलना आणि समाजाची दूर्लक्ष
मुलगा शहराला गेला, नोकरीला लागला, त्याचे आईवडील अभिमानाने मिरवतात. पण तोच मुलगा शेतातच राहिला, वडिलांच्या बरोबर बैलाचा नांगर धरतो – तेव्हा त्याला ‘कष्टकरी, गरीब’ असं लेबल समाज लावतो. शेतकऱ्याचा कष्टाचा, त्याच्या अभिमानाचा बळी जातो. कुटुंबात तणाव, सामाजिक प्रतिष्ठेला धक्का, आणि या सगळ्याची परिणीती मानसिक तणाव, नैराश्यास होऊ शकते.
बदलते निसर्गचक्र आणि त्यांचा परिणाम
आपण गेल्या दशकात पाहिलंय की हवामान बदल, अनियमित पाऊस, अचानक होणारी वादळं, या सगळ्यांमुळे पीक सातत्याने बिघडतं. पुन्हा शेतीतली गुंतवणूक वाढते, पण परतावा मात्र हाती लागत नाही. सरकारच्या योजना आहेत, पण त्या थेट लाभार्थ्यांपर्यंत पोहोचतातच असं नाही.
आधुनिकतेची वारे: नवउमेद की नवबस
शासनाकडून, संस्थांकडून कृषी शिक्षण, बदलती तंत्रं, नवकल्पना लागू करण्याचा प्रयत्न होताना दिसतो. पण बहुसंख्य शेतकरी हे तंत्रज्ञान, मार्केटिंग, सोशल मीडियाच्या संधींपासून दूरच असतात. त्यांची साधी मोबाईलवर प्रक्रिया, ऑनलाइन फॉर्म, किंवा डिजिटल मार्केटिंग – हे सगळं दुरावेचं जग आहे.
शेतकरी म्हणजे केवळ उत्पादक नाही – तो कुटुंबाचा आधार, समाजाचा कणा
एक शेतकरी फक्त पिकं पिकवत नाही, तर संपूर्ण देशाचं अन्न निर्माण करतो. त्याच्या घामाचं, परिश्रमाचं खणखणीत सोनं भारतीय पिढ्यांच्या ताटात संतुलित अन्न देतं. त्याशिवाय देशाचे अर्थकारण, सामाजिक समतोल टिकत नाही.
महिला शेतकरी: विसरलेली बाजू
गावातल्या महिलादेखील पुरुषांप्रमाणे राबतात. सकाळी लवकर उठून गोठ्याची कामं, शेतातील मजुरी, नवऱ्याबरोबर शेतीच्या सर्व कामात भाग घेणं, आणि घरातील मुलांचा सांभाळ – हे सगळं त्यांच्या नशिबी असतं. पण महिला शेतकऱ्यांना स्वतंत्र श्रमिक म्हणून राजकीय, सामाजिक मान्यता मिळणं बाकी आहे.
आदर्श शेतीचा मार्ग: आशेची नवी पालवी
वेगवेगळ्या सामाजिक संस्थांमधून आणि काही प्रायोगिक शेतकऱ्यांकडून विविध कृषी प्रकल्प, जैविक शेती, समवायशीर पद्धती, सहकार यामुळे परिस्थितीत थोडाफार बदल घडतो आहे. पण बहुतांश शेतकऱ्यांपर्यंत ही प्रगतीची झुळूक पोहोचली नाही.
शेतकऱ्यांच्या समस्या सोडवण्यासाठी काही उपाय
- कृषी कर्ज उपलब्धतेचं सरलीकरण आणि अल्पदरात कर्ज.
- शेतमालास हमीभाव आणि थेट खरेदीदारे.
- सिंचनास अधिक सुविधांची पूर्तता.
- सौरऊर्जा, ड्रिप सिचंन, पीक विमा अशा नवोपक्रमांची माहिती आणि अंमलबजावणी.
- कुटुंबातील महिला आणि युवकांना शेतीस पूरक उपजीविका.
- प्रशासन, बँका आणि शेतकरी यांच्यात सुसंवाद.
- कृषी शिक्षणाचे आणि प्रशिक्षणाचे जास्तीत जास्त प्रसार.
काळजाच्या खोल तळावरची वेदना: अंतिम भावार्थ
हा शेतकरी, जेवढा खूप घाम गाळतो, तितक्याच खंबीरपणे संकटाचा सामना करतो. म्हणूनच, आज प्रत्येकाने, शेतकऱ्यांच्या कष्टाचा आणि वेदनेचा आदर केला पाहिजे. त्याच्या पाठीशी खंबीरपणे उभं राहिलं पाहिजे. आधुनिक जगात आपल्याला होणाऱ्या सोयी-सुविधांमागे एका शेतकऱ्याच्या रक्ताचा, घामाचा आणि संघर्षाचा मोठा वाटा आहे हे विसरू नका. पुढच्या वेळी तुमच्या ताटात अन्न वाढताना, त्या प्रत्येक घासामागचा शेतकऱ्याचा श्वास, त्याच्या संघर्षाचं मोल आणि त्याच्या परिवाराची कैफियत डोळ्यासमोर आणा.