प्रस्तावना
संपूर्ण महाराष्ट्रातील सर्वाधिक उत्साहाने साजरा होणारा आणि सामाजिक, धार्मिक, सांस्कृतिक ऐक्याचा प्रतीक असलेला उत्सव म्हणजे गणेशोत्सव. वर्षभर सर्वत्र उत्सुकतेने वाट पाहिली जाणारी ही दहा दिवसांची उत्सवशृंखला २०२५ मध्ये आणखी भव्य रूप घेणार आहे. यावर्षी महाराष्ट्र शासनाने ‘गणेशोत्सव’ ला अधिकृतपणे ‘राज्य उत्सव’ म्हणून घोषित केले असून, त्याचा प्रभाव संपूर्ण राज्यात अनुभवायला मिळणार आहे. या ब्लॉगमध्ये आपण गणेशोत्सवाचा इतिहास, परंपरा, आधुनिकतेतील बदल, पर्यावरणपूरक उपक्रम, सामाजिक एकात्मता, कला-सांस्कृतिक कार्यक्रम, अर्थव्यवस्था आणि शासनाच्या नवीन घोषणेचे महत्त्वपूर्ण पैलू तपशीलवार जाणून घेणार आहोत.
गणेशोत्सवाचा इतिहास आणि महाराष्ट्रातील उत्क्रांती
प्राचीन मुळ
गणेश चतुर्थी ही भगवान गणेशाच्या जन्माची कहाणी दर्शवणारी सनातन परंपरा. पुराणकथांनुसार, देवी पार्वतीने आपल्या लेकीच्या संरक्षणासाठी मिट्टीपासून गणेशाची मूर्ती घडवली आणि त्यात प्राणप्रतिष्ठा केली. पुढे भगवान शंकराशी संवादानंतर गणेशाला मस्तक देण्यात आले, तेव्हापासून गणपती ‘विघ्नहर्ता’ आणि ‘सिद्धीविनायक’ म्हणून पूजले जाऊ लागले.
सार्वजनिक गणेशोत्सवाची सुरुवात
१८९३ मध्ये लोकमान्य टिळक यांनी पुण्यात पहिला सार्वजनिक गणेशोत्सव आरंभला. स्वातंत्र्यलढ्यास ठोस व्यासपीठ मिळवून ‘एकतेचा साथ, देशाचे भान’ ही भावना रुजवण्यासाठी त्यांनी हा निर्णय घेतला. त्यामुळे धार्मिक कार्यक्रमात सामाजिक आणि राष्ट्रीय एकात्मतेचे वारं वाहू लागले, जी परंपरा आजही भारावून टाकते.
गणेशोत्सव २०२५ : विशेष वैशिष्ट्ये
अधिकृत ‘राज्य उत्सव’ घोषणेचे महत्त्व
१९व्या शतकाच्या अखेरपासून महाराष्ट्रासाठी महत्वाचा असलेला हा उत्सव २०२५ पासून राज्याच्या अधिकृत उत्सवाच्या झेंड्याखाली येतो आहे. या निर्णयामुळे मोठ्या प्रमाणावर शासकीय समर्थन तसेच अर्थिक मदत मिळणार आहे, जी ग्रामीण आणि शहरी भागात सार्वजनिक मंडळांना, सामाजिक संघटनांना आणि स्थानिक कलाकारांना मिळणार आहे.
उत्सवाच्या प्रमुख तारखा
- १६ दिवसांची उत्सवशृंखला : २७ ऑगस्ट २०२५ पासून (मध्यान्ह गणेश पूजा मुहूर्त ११:०६ ते १:४०) सुरू होणार असून, ६ सप्टेंबर २०२५ रोजी विसर्जनाने समारोप होईल
महाराष्ट्रातील विविध गणेश मंडळे आणि आकर्षणे
मुंबई
- लालबागचा राजा : महाराष्ट्रातील सर्वात प्रसिद्ध आणि दर्शनासाठी लाखो भाविक गर्दी करणारे मंडळ.
- जीएसबी सेवा मंडळ, माटुंगा : सोन्याच्या अलंकरणानी सजलेली श्रीमूर्ती, श्रीमंत उत्सव.
- गणेश गल्ली, तेजुकया मंडळ, केशवजी नायक चौाळ, चिचपोकळी : ऐतिहासिक आणि थिम-आधारित सजावट, सामाजिक संदेशयुक्त प्रदर्शन.
पुणे
- दगडूशेठ हलवाई गणपती : ऐतिहासिक, जड सोन्याच्या मूर्तीसाठी प्रसिद्ध.
- कसबा गणपती, तांबडी जोगेश्वरी, तुलशीबाग, गुरूजी तल्लीम, श्रीमंत भाऊसाहेब रंगारी गणपती : पुण्यातील पारंपरिक मंडळे, ऐतिहासिक वारसा जपणारी.
कोकण आणि इतर विभाग
कोकणातील घराघरातील गणपती, दहा दिवसांच्या निसर्गरम्य वातावरणातील उत्सव, माटीच्या मूर्ती, पारंपरिक सजावट, प्राचीन धार्मिक विधी.
धार्मिक परंपरा आणि पूजा
- स्थापना : ‘चतुर्थी’च्या दिवशी गणपतीची प्रतिष्ठापना, विधीवत आवाहन.
- दैनंदिन पूजा : पंचारती, अभिषेक, मंत्रोच्चार, प्रसाद म्हणून मोदक, लाडू, करंजी.
- आरती : ‘सुखकर्ता दुःखहर्ता’, ‘शेंदूर लाल चढायो’ यांच्या गजरात आरती.
सांस्कृतिक कार्यक्रम, सामाजिक एकता आणि जागर
- भव्या मुर्त्या आणि थिम-आधारित सजावट : समसामयिक घटना जसे की राम मंदिर, छत्रपती शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक, भारताचे चंद्रयान-३, देशातील ऐतिहासिक व्यक्तीरेखा.
- दांडिया, भजन, कथाकथन, पारंपरिक नृत्य, लोकनाट्य : लहानांपासून वृद्धांपर्यंत सर्वांचा सहभाग.
- समाज उपयोगी उपक्रम : रक्तदान शिबिरे, आरोग्य तपासणी, प्लास्टिकमुक्त मोहीम, गरीबांना मदत.
अर्थकारण व बाजारपेठेतील उत्सव
- मूर्तिकार, शिल्पकार, सजावट सामान विक्रेते, फुलविक्रेते, मिठाई दुकाने, वस्त्र विक्रेते यांच्यासाठी सुवर्ण संधी.
- सार्वजनिक मंडळांनी कोरोना नंतर वाढलेली डिजिटल उपस्थिती, लाईफ स्ट्रीमिंग, ऑनलाइन उत्सव.
पर्यावरणपूरक गणेशोत्सव
यावर्षीदेखील राज्य शासन, स्थानिक स्वराज्य संस्था आणि स्वयंसेवी संघटना ‘पर्यावरणपूरक गणपती’ संकल्पनेसाठी विशेष जागर करीत आहेत.
- मातीच्या मूर्त्यांचा वापर, नैसर्गिक रंग, विघटनक्षम सजावटीचा वापर.
- सामूहिक किंवा किलकिले विसर्जन, जलप्रदूषण नियंत्रण, इको फ्रेंडली मंडळांना बक्षिसे.
- शाश्वत संस्कृतीचा प्रसार आणि भावी पिढीला जबाबदारीची जाणीव.
सार्वजनिक गणेशोत्सवातील आव्हाने आणि सुधारणा
- भीषण गर्दी, वाहतूक अडचणी, अमर्याद ध्वनीप्रदूषण.
- स्थानिक प्रशासनाच्या सुचना, पोलीस बंदोबस्त, बृहन्मुंबई महापालिकेच्या (BMC) परवानग्या, जलप्रदूषणाचा धोका, ढोल ताशा पथकांचे नियंत्रण.
- नवीन युगातील डिजिटायझेशन, सोशल मीडिया प्रचार, ऑनलाईन प्रसाद व ऑनलाईन दर्शन सेवा.
शासकीय भूमिकेतील बदल आणि मदतीचे आश्वासन
- सर्व मंडळांना आर्थिक सहकार्य, पोलिस-प्रशासनाची मदत, तात्पुरती आरोग्य केंद्रे, लाँड्री, स्वयंसेवी संस्था, शाळांतून सहभाग.
- सर्व कोकण, पश्चिम महाराष्ट्र, मराठवाडा, विदर्भातील गावांमध्ये एकसमान शासन मदतीची ग्वाही.
- मुख्यमंत्री, सांस्कृतिक विभाग, स्थानीय प्रशासन, पोलिस – सर्वांचे संयुक्त सहकार्य.
वेगवेगळ्या क्षेत्रातील गणपती उत्सव
| क्षेत्र | वैशिष्ट्य |
|---|---|
| मुंबई | लालबागचा राजा,लालबागचा राजा, जीएसबी सेवा मंडळ माटुंगा, तेजुकया मंडळ गणेश गल्ली, केशवजी नाईक चौाळ, चिचपोकळीचा चिंतामणी, भव्य भरजरी पूजा, सोन्याची सजावट, अपार गर्दी |
| पुणे | कसबा गणपती, तांबडी जोगेश्वरी गणपती, गुरुजी तालीम गणपती, तुळशीबाग गणपती, केसरीवाडा गणपती, श्रीमंत दगडूशेठ हलवाई गणपती, भाऊसाहेब रंगारी गणपती, मंडईचा गणपती, बाबूगेनू गणपती,, ऐतिहासिक मंडळे, पारंपरिक सजावट, ढोलताशा |
| कोकण/गावी | घरगुती गणपती, निसर्गरम्य विसर्जन, सामुदायिक पूजा |
| नागपूर, विदर्भ | टेका नाका सार्वजनिक गणेशोत्सव मंडळ, शिवाजी नगर सार्वजनिक मंडळ, महल सार्वजनिक गणेशोत्सव मंडळ, धरमपेठ सार्वजनिक मंडळ, सामाजिक बिल्डिंग आणि नवीन उपक्रमांची भर, ग्रामीण शैली |
आगामी वर्षांची गणेशोत्सव साजरे करण्याची दिशा
तंत्रज्ञान आणि आधुनिकता
- ऑनलाईन बुकिंग, डिजिटल मंडप, लाईव्ह प्रसारण, सोशल मीडिया मार्फत अधिक संपर्क.
- स्मार्ट सुरक्षा यंत्रणा, ई-चालान, डिजिटल रजिस्ट्रेशन.
सामाजिक उत्तरदायित्व
- प्रदुषणमुक्त उत्सव, सहभागातून समाज प्रबोधन, समावेशकता.
निष्कर्ष
गणेशोत्सव २०२५ केवळ पारंपरिक साजरा नव्हे, तर महाराष्ट्राच्या सामाजिक-धार्मिक आणि सांस्कृतिक एकात्मतेचा जागर आहे. उत्सव साजरा करतांना पर्यावरणाचा सन्मान, सरकारच्या नव्या उपक्रमात सहभाग, समाजातील सर्व घटकांना एकत्र आणणारा ‘मिलनमंत्र’ टिकवणारा हा सण आहे. आज महाराष्ट्र सरकारने केलेली ‘राज्य उत्सव’ म्हणून मान्यता आणि विविध स्तरावरील प्रभावी बदल पुढील पिढ्यांसाठी एक नवा आदर्श निर्माण करीत आहेत.
गणपती बाप्पा मोरया!
मंगलमूर्ती मोरया!